Over 'The Logical Basis of Metaphysics' van Michael Dummett
Michael Dummett (1925 – 2011) leverde belangrijke bijdragen aan de analytische filosofie en de taalfilosofie. Tegelijkertijd was hij actief tegenstander van rassendiscriminatie. Zijn hart lag bij het wegnemen van moeilijk op te lossen tegenstellingen. Zijn boeken zijn lastig toegankelijk, deels omdat hij zo precies formuleert, maar vooral omdat hij complexe onderwerpen behandelt.
In ‘The Logical Basis of Metaphysics’ (1991) laat hij zien hoe hij denkt de tegenstelling tussen twee onverenigbare filosofische standpunten weg te kunnen nemen. Een voorbeeldige aanpak, die in mijn ogen navolging verdient op andere terreinen van de wetenschap, in de religie, de politiek…
Om erachter te komen hoe Dummett dit voorbeeld stelt, moeten we wel ‘de diepte in’. Ook als we hier wel een heel korte bocht nemen, is dat een uitdaging. Want de nuance, daar gaat het tenslotte om…
Elkaars taal niet spreken
Dummett heeft het over de tegenstelling tussen realisme en idealisme, tussen de filosofie van de fysica (die gaat over ‘de dingen’, ruimte, tijd en materie) en de filosofie van de metafysica (die gaat over de ‘dingen achter de dingen’, de ideeën). Dat zijn van oudsher twee zeer tegengestelde stromingen, die – aldus Dummett – elkaars taal niet spreken, elkaars betekenissen niet goed kennen, en elkaar daarom ook niet (willen) begrijpen. Het zijn, kortom, twee werelden die elkaar uitsluiten.
Dummett stelt daarom voor dat beiden – grofweg: de realisten en de idealisten – zich gaan verdiepen in elkaars woordenboeken en elkaars taalgebruik. Dus niet vanuit de eigen burcht elkaar bestoken met woorden. Want, ten eerste is de opvatting over die woorden, de inhoud van de tegengestelde principes, aan beide zijden zeer uiteenlopend. En, ten tweede ontbreekt er een algemeen criterium waarmee de ‘winnaar’ van deze strijd bepaald kan worden.
Beginnen bij de basis
Logica, het vakgebied van Dummett, kan helpen om deze tegenstellingen te verzoenen. Daarvoor moet je beginnen bij de basis, zegt Dummett. Eerst onderzoeken wat de woorden die we gebruiken om de tegenstellingen te beschrijven nu eigenlijk betekenen. Hij wil daarvoor toe naar een betekenistheorie (‘a theory of meaning’). En die houdt zich bezig met de fundamentele structuur van ons denken.
Deze betekenistheorie kijkt niet naar de zinnen zoals we ze in het dagelijks gebruik toepassen, de oppervlaktestructuur, maar naar de onderliggende, logische structuur. Met die logische structuur kunnen we de betekenis verklaren van de gedachte erachter. Dummett is een aanhanger van Gottlob Frege (1848 – 1925) die voor die betekenis een logische symbooltaal ontwikkelde, en ook Frege stelde dat de structuur van een zin de structuur van de gedachte achter de betreffende zin weerspiegelt.
Onenigheid onderzoeken
De onenigheid tussen realisten en idealisten is een onenigheid over het soort betekenis van beweringen, zegt Dummett. Dat betreft een diep meningsverschil over de betekenis. Het is een conceptueel onderscheid dat een door beide kampen gedragen betekenis van hun kernbegrippen in de weg staat. Zo begrijpen zij elkaar niet, wat de onenigheid weer vergroot en het gesprek eigenlijk onmogelijk maakt.
Het gaat hierbij dus niet om de uitleg die beide kampen aan hun begrippen geven, maar om de onderliggende opvattingen. Dummett geeft het voorbeeld van de realist die zegt dat een wiskundige bewering waar is als er een bewijs voor bestaat, terwijl een idealist zegt dat de wiskundige bewering waar is als er een bepaalde configuratie van de wiskundige werkelijkheid bestaat.
Het gemeenschappelijke vastleggen
Beiden stemmen overeen in het feit dat ze die wiskundige werkelijkheid beschrijven in termen van ‘waarheid’ en ‘betekenis’. En daar zit, voor Dummett, de uitweg uit deze problematiek. Hij pleit voor een systematische beschrijving van wat het voor woorden en uitdrukkingen betekent om betekenis te hebben.
Dat is een betekenistheorie. En die kan in principe gemaakt worden zonder metafysische aannames, zonder aannames over realisme, zonder aannames over idealisme. En daarmee kan de tegenstelling weggenomen worden.
De theorie van Frege over ‘Sinn und Bedeutung’ is daarvoor een goed begin (zie voor een samenvatting daarvan hier https://www.rijkwillemse.nl/777-ons-heldere-verstand), stelt Dummett, maar er is hiervoor nog een grote hoeveelheid werk te verzetten.
Lees hier de samenvatting van de aanpak van Michael Dummett (pdf).