Wanneer burgers de verantwoordelijkheid nemen voor hun wijk of hun omgeving en daarbij de overheid om ondersteuning vragen, is er sprake van betrokken burgerschap. Van overheidsparticipatie is sprake als de overheid met de burgers meedoet (in plaats van de burgers die met de overheid meedoen) door bijvoorbeeld knellende regels weg te nemen of door ondersteuning met middelen.

Dit alles stelt de www.rijksoverheid.nl op haar pagina ‘Democratie en burgerschap’. Daar geeft de rijksoverheid ook enkele voorbeelden van overheidsparticipatie, waaronder www.krachtinnl.nl waar “partners uit samenleving en overheid met het Ministerie van BZK samenwerken”, en enkele – niet meer actieve – links naar hulpmiddelen voor overheid en voor burgers.

Goede bedoelingen

Hoe goed de bedoelingen van deze en vergelijkbare overheidsinitiatieven ook zijn, het is de vraag of deze wijze van presenteren en zich toe-eigenen van initiatieven wel recht doet aan de oorspronkelijke kracht van de betreffende burgerinitiatieven. Dat kunnen we illustreren met het initiatief van een groep verontruste burgers om braakliggende terreinen in en rond Amsterdam in kaart te brengen voor tijdelijk gebruik. Wat begon als een initiatief van vindingrijke burgers die zich zorgen maakten over de trage overheid bij de ontwikkeling van braakliggende terreinen in en rond Amsterdam, is nu in handen van de gemeente.

Braakliggende terreinen

De plannen van deze initiatiefnemers voor het tijdelijk gebruik van niet-gebruikte terreinen stuitten aanvankelijk op ambtelijke onwil, bureaucratie en regelgeving. Om hieraan tegenwicht te bieden startte de groep een inventarisatie van die terreinen en de bijbehorende ideeën voor tijdelijk gebruik. Dit leidde tot een interactieve, digitale kaart met een overzicht van de braakliggende terreinen, waarop kunstenaars en creatieve ondernemers hun ideeën konden plaatsen.

Deze informele plattegrond en een bijbehorende uitgebreide sociale-media-campagne bewogen de eigenaren van de grond (gemeente en ontwikkelaars) om – uiteindelijk toch – precieze gegevens te leveren voor de kaart, zodat er geen onnodige misverstanden zouden ontstaan over de (on)mogelijkheden op de diverse plekken. Op 1 juli 2011 werd een officiële digitale kaart opengesteld voor publiek: maps.amsterdam.nl/braakliggende_terreinen.

Confiscatie van het initiatief

Op de website van de gemeente Amsterdam staat de kaart nu als volgt aangekondigd: ‘Amsterdam heeft de braakliggende terreinen in de eigen stad op een kaart gezet. Ook staan Zaanstad, Diemen en binnenkort mogelijk ook andere gemeenten uit de regio op de kaart. [...] Bewoners, maatschappelijke organisaties en ondernemers met goede initiatieven voor een tijdelijke invulling kunnen contact opnemen met de betrokken personen bij stadsdelen en projectbureaus.’

Geen woord over de initiatiefnemers en over de historie. Wethouder Van Poelgeest (Ruimtelijke Ordening) stelt de gemeente in de pers voor als verlicht leider met een groot hart voor mensen met leuke ideetjes voor terreintjes: ‘Er zijn veel mensen en organisaties in de stad die goede en leuke ideeën hebben voor die nu lege plekken. Die mensen helpen wij graag een eindje op weg, want een terreintje dat gebruikt wordt is bijna altijd beter dan een terrein waar een hek omheen staat en dat leeg blijft.’

Hoe dan wel?

Hoe dan wél recht te doen aan burgerinitiatieven met overheidsparticipatie, met behoud van het oorspronkelijke momentum? Daarvoor is een dienende opstelling nodig. Dat betekent: op de achtergrond blijven, luisteren, delen en activeren. Dus niet het eigenaarschap claimen en op die manier de vaart uit het burgerinitiatief halen. Luisteren betekent hier vooral onderzoek doen naar wat er leeft en onderzoeken welke burgerinitiatieven er rond beleidsthema’s spelen, met gebruikmaking van de heuristiek voor beleidsverantwoordelijken zoals hier beschreven: zoeken naar wat er speelt rond de concepten die burgers hanteren voor het betreffende beleidsthema.

Voorbeeld

Een voorbeeld kan dit verhelderen. Wie via de zoekmachines zoekt naar ‘burgerinitiatieven Arnhem’ krijgt een beeld van de wetten, regels, verordeningen, subsidiemogelijkheden en formele organisaties rond dit beleidsthema in en rond Arnhem. De projecten die de naam ‘burgerinitiatief’ nog moeten krijgen, en die in aanmerking zouden kunnen komen voor aandacht van de beleidsverantwoordelijken, komen hierbij echter niet in beeld.

Hiervoor is naast de voorgestelde vertaling in operationele concepten ook onderzoek ter plekke nodig. Dan verschijnt bijvoorbeeld de bron www.aswespeak.nl, een ‘Online magazine over vooruitgang in Arnhem’, met een uitgebreide sociale-media-infrastructuur en projecten als Upcycle, Roof Garden, PopupKlup, Dynamic Food, het TransitieTeam en vele andere, rijke bronnen.

Delen en activeren

Delen en activeren betekent vooral hulp bieden met informatie, dialoog en middelen, zowel online als in de fysieke ontmoeting. Het is zaak voor de betreffende overheid om juist nu op de achtergrond te blijven en de verleiding te weerstaan om de eigen organisatie en de eigen bijdrage nadrukkelijk voorop te stellen, in plaats van het thema en de bijdragen van de betreffende burgers.

Overheidsparticipatie betekent dus ook bescheidenheid over de eigen bijdrage aan burgerinitiatieven: tevreden zijn met word of mouth (‘We zijn heel goed geholpen door BZK’) of met een bescheiden vermelding (‘Mede mogelijk gemaakt door BZK’). En, anderen laten vertellen wat jouw bijdrage is, in plaats van hier zelf op te tamboereren, is veel effectiever voor zowel het project als de reputatie van de participerende overheid.

Burgerinitiatief als burgerinitiatief laten bestaan

Functionele bescheidenheid van de overheid bij overheidsparticipatie is dus gewenst, om niet het elan en de motivatie om bij te dragen uit het project te halen. Want, hoe groot de bijdrage van de overheidsparticipatie ook is, de community rond het betreffende thema is zeer gevoelig voor partijen die zich toe-eigenen van wat zij ervaren als hun eigendom, of het nu een succes of een probleem betreft.

Tip! Cultuuromslag

Echte overheidsparticipatie betekent voor veel overheden een forse cultuuromslag, zowel intern als extern. ‘Ere wie ere toekomt’ – een burgerinitiatief laten bestaan als een burgerinitiatief – betekent voor een dienende overheid dat zij afstapt van het verdienstenmodel waarmee haar ambtenaren zich kunnen profileren met projecten waaraan zij nadrukkelijk bijdragen, en dat zij overgaat naar model waarin burgerinitiatieven de plek krijgen die ze verdienen, waarin ambtenaren worden afgerekend op de burgerinitiatieven die zij – op de achtergrond – hebben ondersteund.